Identiteit

J.R.R. Tolkien voert in zijn trilogie 'in de ban van de ring' vele vreemde volken ten tonele maar één volk is mij in het bijzonder bijgebleven: de Enten. Enten zijn sprekende bomen wier levensloop tevens hun naam is, hun identiteit. "Noem mijn naam en je zult weten wie ik ben".

Een briljante vondst dacht ik, want inderdaad, het zijn juist persoonlijke ervaringen die je maken tot wie je bent. Mijn identiteit, mijn 'ik' is het distillaat van mijn verleden. Als ik dit verleden als naam en identiteit zou aannemen dan kan ik stellen: "ik ben die ik ben".

Maar het samenvallen van persoonlijke ontwikkeling en identiteit gaat alleen op voor wie de vrijheid heeft (gehad) zichzelf als individu te ontwikkelen. Ik ben in Nederland opgegroeid en heb die vrijheid gehad, vandaar dat ik Tolkiens vondst opmerk. Ik ben die ik ben. Maar als mijn leven zich had afgespeeld in de schaduw van anderen, dat wil zeggen, als ik niet in de op het individu gerichte Westerse cultuur was grootgebracht maar in een cultuur waar mijn inbreng als individu ondergeschikt was geweest aan vaststaande groepswaarden, dan had ik er overheen gelezen.

In een cultuur waar mijn inbreng wordt gezien als bijdrage aan het hogere groepsdoel kan ik mijn identiteit alleen afmeten aan dit groepsdoel, aan de mate waarin ik erin geslaagd ben mijn rol binnen de groep te vervullen. Mijn persoonlijke historie is van geen belang, mijn identiteit op enig moment wordt bepaald door de discrepantie tussen de rol die de groep mij oplegt en de rol die ik op dat moment heb.

In een wij-cultuur, een groepsgerichte cultuur, bestaat mijn identiteit niet bij gratie van persoonlijke ontwikkeling en historie, maar ligt ze besloten in de normen en waarden van de groep. Hieraan meet ik mijn persoonlijkheid af. Vanaf mijn geboorte is duidelijk binnen welk segment van de groep ik zal acteren en hoe ik moet worden. Dit in tegenstelling tot de vrije rol die personen in een ik-cultuur zich aanmeten. Bij hen staat het einddoel niet vast en hun momentane identiteit is alleen af te meten aan het verleden.

Dit verschil is belangrijk wanneer we kijken naar groepssymbolen als vlag, religie en paspoort. Voor mij als individualist is een paspoort niet meer dan een reisdocument. Het is de afslag van wat NAW-gegevens waarmee ik een visum kan aanvragen om andere landen te bezoeken. Het heeft niets van doen met mijn identiteit. Immers, ik ben die ik ben, ook zonder visa.

Dit is hoe de meeste Nederlanders hun paspoort zien, als een reisdocument. En als de koning van Marokko eist dat iedereen die uit Marokkaanse ouders geboren is, zijn Marokkaanse paspoort als visum aanhoudt dan is dat maar zo. Een tweede paspoort of een visumstempel in je Nederlandse paspoort, "what's the big difference"?

Maar er is wel degelijk een verschil. Voor veel Marokkanen en Turken namelijk staat het paspoort symbool voor hun cultuur. Niet voor de Nederlandse cultuur, maar voor de groepscultuur waarin men is opgevoed. De cultuur van ouders en familie wordt teruggevoerd op het land van herkomst en wordt tastbaar in dat (tweede) paspoort. Hiervan afstand nemen betekent afstand nemen van je cultuur, van je groep, van je identiteit. Een Marokkaans paspoort heeft voor de gemiddelde Slotervaarter daarmee een wezenlijk andere betekenis dan een Nederlands paspoort voor de autochtone Nederlander.

Dit is een aspect van de 'paspoortenkwestie' dat zelden aan bod komt maar evenwel tekenend is voor de hedendaagse integratieproblematiek. Het staat symbool voor het wezenlijke verschil tussen wij-denken en ik-denken, tussen groepsidentiteit en persoonlijke identiteit.

Het Westen is in geen geval 100% individualistisch. Ook hier bestaat een sterke hang naar groepswaarden. Kijk naar Amerika waar naast het individu ook heel duidelijk 'de Amerikaan' bestaat, gesymboliseerd door vlag en christendom. Of bij ons, minder zichtbaar maar wel herkenbaar: vrolijk chauvinisme waar het de eigen club of stad betreft. Het zijn restanten van de aloude groepscultuur. Groepsdenken heeft de mensheid groot gemaakt maar in het Westen is dit inmiddels een gepasseerd station, je dient het in de eerste plaats als individu zélf te maken.

Onze maatschappij is een ik-cultuur en gericht op individuele ontwikkeling. En hoe je het ook wendt of keert, wij-culturen zullen hier niet aarden laat staan integreren. Wat tegenwoordig wordt samengebracht onder de noemer 'multiculturaliteit' is in wezen een eufemisme voor het onvermogen wij- en ik-culturen te mengen.

Dubbel paspoort, islamitische gemeenschap, Turkse gemeenschap, Marokkaanse gemeenschap: we moeten dit niet willen. Niet voor onszelf maar bovenal niet voor hen die voornemens zijn hier een bestaan op te bouwen. Nederland is geen zeventiende provincie, Nederlanders dienen niet in het Turkse leger en voor Nederlanders zijn mannen en vrouwen, homo's en hetero's gelijk.

Iedere Nederlander is een individu met het recht en de plicht een eigen identiteit te ontwikkelen; dat geldt ook de ex-Marokkaan en ook de ex-Turk. Nederland is multi-etnisch, multi-individualistisch en in alle verscheidenheid één binnen haar grenzen. De Nederlandse individualiteit valt samen met de Nederlandse identiteit. Nauwelijks herkenbaar en voor sommigen onvindbaar, maar evenzogoed: het spelt mijn naam.