Saturday, July 31, 2010

Oranjegevoel of nationalisme?

Het WK-voetbal heeft in menig linkse huiskamer gevoelens van schrik en afschuw opgewekt. Niet zozeer vanwege het ruwe spel, maar vanwege de nationalistische gevoelens. Zo worden althans de vlaggetjes en beschilderde gezichten ervaren.

En nationalistische gevoelens leiden onherroepelijk tot oorlog, weet Links. "Voor ons is het zwaaien met de vlag een politieke daad, een terugval in territoriaal denken en nationalistische ressentimenten", verklaarde een woordvoerder van extreemlinks in Duitsland. In Nederland verscheen op Indymedia de (ludieke) oproep om tijdens de finale het electriteitsnet te saboteren of toch tenminste die megaschermen kapot te slaan.

Goed, dat is extreem-links. Maar extreem-links grenst aan links. En de aversie tegen alles wat naar nationalisme riekt is een universele constante binnen het linkse geloof. Net zoals de suggestie dat op ‘het oranjegevoel’ nationalisme volgt, en dat nationalisme de opmaat is tot racisme en oorlog. We nemen dit soort wijsheden nu al zestig jaar voor waar aan, ten onrechte.

Stellen dat het oranjegevoel een vorm van nationalisme is of, zoals emeritus hoogleraar van Rossum zegt "een wanhopige vorm van nationalisme", is net zomin juist als de bewering dat de mens van de aap afstamt. Oranjegevoel en nationalisme hebben, net als mens en aap, een gemeenschappelijke oorsprong maar ze liggen niet in elkaars verlengde. Het zijn geen volgordelijke maar parallelle fenomenen.

Er is dus geen causaal verband tussen beide. Het verband berust puur en alleen op de gevoelsmatige associatie die voortkomt uit de gemeenschappelijke oorsprong van beide fenomenen, namelijk: de menselijke behoefte aan groepsbinding; de bevestiging ergens bij te horen, een plaats te hebben.

Dat klinkt misschien heel primitief in het sterk geïndividualiseerde en geseculariseerde Nederland van de 21ste eeuw, maar het is wel een behoefte die zo oud is als de mensheid zelf. En door de eeuwen heen is daar door machthebbers, overal ter wereld ter wereld, gretig misbruik van gemaakt.

Iedere koning wist dat een rijk alleen in stand kon blijven als hij het volk (aan zich) kon binden. En iedere koning wist dat er twee universele parameters zijn die wat betreft hun groepsbindend potentieel met kop en schouders boven de rest uitstaken: nationalisme en religie. Dat was zo en dat is zo. En dat geldt met name religie. Geen eenheid van Staat zonder eenheid van religie, luidde eeuwenlang het adagium. Ook in Europa en ook in het Nederland van de 19e eeuw.

Alleen bleek hier te lande bij de stichting van het Koninkrijk - de samenvoeging met het katholieke België, moeilijk invulling aan te geven. Enerzijds kende de Nederlanden geen traditie van staatkundige eenheid, anderzijds hadden de samenstellende delen van wat nu Nederland ging heten, altijd een grote autonomie gehad waar het de omgang met andersgelovigen betrof. Daar maak je zo 1-2-3 geen eenheid van.

En die eenheid is er dan ook nooit gekomen. De onderlinge culturele en religieuze verschillen en het ontbreken van een gemeenschappelijk nationaal besef, maakten dat België zich in 1830 afscheidde en dat de rest van Nederland in hoog tempo verzuilde. Iets dat door de toenmalig bestuurders en zeker ook de kerken driftig werd aangemoedigd. Met verzuiling voorkwam je dat de al eeuwen smeulende spanningen tussen de geloofsgemeenschappen konden uitmonden in een burgeroorlog of tot een verdere opdeling van ons toch al zo kleine landje zouden leiden. Bovendien gaf het de religieuze gemeenschappen een grote mate van autonomie en controle.

Zonder veel fantasie zou je het beleid uit die dagen kunnen vergelijken met wat nu communitarisme heet. Een model dat wordt aangehangen en uitgedragen door (voormalig) leiders als Balkenende, Kohl en Blair. Communitarisme legt de nadruk op de sociale cohesie binnen groepsverbanden (culturen) en tracht een modus te vinden waarbij verschillende culturen binnen de grenzen van een natiestaat (of Europa) zo wrijvingsloos mogelijk naast elkaar leven. Living together apart. En net als in het Nederland van toen, als goede buren.

"Multiculturaliteit wordt vaak misbegrepen. We zouden het ook beter kunnen omschrijven als een beleid van goed nabuurschap. We moeten erkennen dat er verschillen tussen mensen zijn. Maar tegelijkertijd moeten we samenleven, elkaar helpen. En dat kan het best als we ons gedragen zoals goede buren dat doen".

Bovenstaand pleidooi zou door een willekeurige Europese politicus gehouden kunnen zijn. Niets is echter minder waar. De woorden kwamen uit de mond van Hendrik F. Verwoerd en hij sprak ze bij de installatie van het eerste apartheidsregime in Zuid-Afrika. Het enige onjuiste in deze vertaling is dat hij zijn geesteskind ‘apartheid’ doopte en niet ‘multiculturaliteit’. Maar semantisch gezien zijn het uitwisselbare begrippen.

Beide systemen zijn erop gericht bevolkingsgroepen in hun cultuur, religie of etniciteit te bevestigen. Beide systemen trachten ook een modus te vinden om de groepen gescheiden te houden en te voorkomen dat ze elkaars zuil afbreken; het ene systeem door negatieve discriminatie, het andere door positieve. Wat ze gemeen hebben is de feitelijke ontkenning van het individu. En dat terwijl grondwet en wetboek juist wél van individuele rechten en plichten uitgaan.

Daar wringt hem de schoen. Het multiculturele beleid is strijdig met de levenswijze van de gemiddelde Europese burger. En al helemaal met die van de Nederlander. Want de liberale Nederlander ziet zichzelf in de eerste plaats als individu, en niet als de vleesgworden afdruk van een bepaalde cultuur of religie. Toch wordt hij door een communitaire overheid als zodanig behandeld. Deze overheid plaatst hem bij gebrek aan beter in de groep ‘autonome individuen’, omdat anders het model niet meer klopt.

Het directe gevolg van deze misstap is dat een individuele burger door zijn overheid gelijkgesteld wordt aan werkelijke groepsculturen. Zoals de islam. En de overheid zal hem vragen deze zuil met rust te laten. Want kritiek op gebruiken van en individuen uit een andere groep roept wrijving op. En dat past niet binnen het communitarische model (of het model van samen binden, zoals het bij de PvdA is komen te heten).

Hierdoor groeit bij de ongebondene een unheimisch gevoel. Qua fysiek verschilt hij in geen enkel opzicht van de mens die 5000 jaar geleden in kleine stamverbanden leefde. Zijn sociale intuïties (waar het groepszekerheden betreft) heeft hij behouden. Maar in tegenstelling tot grote delen van de wereld waar de vrijheid van het individu ondergeschikt is aan religieuze en culturele waarden, is hij opgegroeid in een maatschappij waar zijn identiteit niet bij voorbaat vast stond. Hij is een selfmade man.

Geconfronteerd met een overmacht gaat deze selfmade man evenwel (onbewust) op zoek naar zekerheden. Naar tastbare totems. Naar aanknopingspunten die hij gevoelsmatig in verband kan brengen met een traditie die hij vijftig jaar geleden in het museum plaatste. Hij doet dit niet uit nationalistische overwegingen of omdat hij plots joods-christelijke visioenen heeft gekregen. Hij doet dit omdat zijn genen hem vertellen dat in onzekere tijden alleen de groep bescherming biedt. Zelfs als die groep helemaal geen groep is.

Het ‘oranjegevoel’ is zo’n instant binder. Een succesvol team als avatar, als pleister op de eigen onmacht. Zelfs voor wie anders nooit voetbal kijkt. Iets dat ook Evelien Tonkens in haar column signaleert. Alleen suggereert Tonkens dat dit een behoefte is die vooral bij extreem-rechts bestaat en spreekt zij de vrees uit dat nu het WK is afgelopen, deze dolende zielen zich bij allerhande racistische bewegingen zullen aansluiten. Zij belooft ons dit probleem in haar vakantie te gaan bestuderen.

Vreemd genoeg komt het niet bij haar op het ‘groengevoel’ onder moslims in een zelfde categorie te plaatsen. Waarschijnlijk wordt dit gevaar door haar eigen ‘groen-roodgevoel’ uitgefilterd. Toch is het de essentie van ons probleem: groepsculturen passen niet in een geïndividualiseerde maatschappij. De 21ste eeuw verschilt daarin wezenlijk van de 19e eeuw. Het communitarisme heeft afgedaan, net als apartheid.

Daarom, mocht een nieuwe regering het straks als haar taak zien enige vorm van nationale eenheid terug te brengen, dan zal zij eerst en vooral moeten stoppen met het denken in eenheden. Het individu is de maat. Het individu dat zich vrijelijk in allerhande sociale, culturele of religieuze verbanden mag verenigen maar hieraan geen enkel maatschappelijk recht kan ontlenen. De oranjevereniging evenmin als de groenen.

13 comments:

  1. Over nationalisme en in het bijzonder dat van Nederland: zie HPax's: 'De allochtonen en wij', Gigaboek, juni 2010, pp. 688-813

    ReplyDelete
  2. "Geconfronteerd met een overmacht gaat deze selfmade man evenwel (onbewust) op zoek naar zekerheden. ... Hij doet dit omdat zijn genen hem vertellen dat in onzekere tijden alleen de groep bescherming biedt. Zelfs als die groep helemaal geen groep is."

    Beste Jaap,
    Volgens mij is de moderne westerse mens zijn hele leven lang voortdurend bezig om ergens proberen bij te horen. Alleen al het idee nergens bij te horen maakt veel mensen al angstig. Het zit dus nog dieper in de genen als je lijkt te stellen: Het speelt je hele leven een rol, en niet alleen in onzekere tijden.
    Al zal het in onzekere tijden natuurlijk sterker op de voorgrond treden.
    mvg,
    Brekebeen

    ReplyDelete
  3. Ik ken gelukkig ook nog wel "linkse" mensen die het niet zo zwaar nemen en soms zelfs zien dat het als een bindmiddel werkt, iets waar ze al zo lang en zo naarstig naar op zoek zijn. Maar de trend van afkeer tot alles wat naar nationalisme riekt is onmiskenbaar.

    Ik denk overigens dat "ergens bij willen horen" een vast gegeven is voor alle sociale diersoorten.

    ReplyDelete
  4. Waarom wordt er niet gewoon gezegd dat het "gewone" volk wordt overheerst door een groep mensen, die steeds meer de overheersten hun rechten afneemt. Een groep heersers die steeds meer macht naar zich toetrekt.

    Want alhoewel er politiek, religie en het internationale bedrijfsleven is het spel is, het punt is dat er sprake is van overheersing.

    Wat is het scala aan kerken van tegenwoordig anders dan de kerk van vroegere eeuwen? De drijfveren zijn niet veranderd.

    Wat zijn de internationale managers en politici anders dan de ongeborene nazaten van vroegere heersers?

    De drijfveren zijn dezelfden. Het resultaat is hetzelfde.

    Slaven toen, slaven nu!!

    ReplyDelete
  5. Een geweldig stuk.
    Een verademing om te lezen.
    Iets wat waar eigenlijk altijd aan voorbij wordt gegaan. Het individu dient centraal te staan. En waar het individu zich bij thuis voelt of hoort is geheel aan het individu. Deze kan zelf keuze maken en daarbij zich ook bij een andere groep (lees geloof/denkwijze/ideologie/etc) thuis voelen.

    ReplyDelete
  6. Tuurlijk, net wat dit land nog onbrak. Nog méér individualisme.

    ReplyDelete
  7. ‘Oranjegevoel’ en ‘nationalisme’ zijn verschillende uitdrukkingen van hetzelfde. ‘Hetzelfde’ is ‘de menselijke behoefte aan een groepsbinding die zo oud is als de mensheid zelf.’
    Tegenover die groepsbinding - zeg maar tegenover de groep - plaatst zich de Westerse burger die zo’n 50 jaar geleden met de groep komaf heeft gemaakt. Het individu is ontstaan, is de maatstaf geworden. Het communitarisme heeft afgedaan, net als apartheid.’
    Aldus mijn samenvatting van enige belangwekkende ideeën door Jaap 31.07.10 ontvouwen.

    Dat mensen kunnen spreken, is de functie van een groep. AOW krijg je als 65 (67) jarige Ne-derlander, niet als Peruaan of Eskimo. En er zijn meerdere groepen, want je spreekt niet Taal, maar ĕĕn taal. En verder zijn er per Groep sociale patronen die mensen binden en zich doen gedragen op wijzen die ze vaak bewust niet kennen. Of zoals Ortega y Gasset het uitdrukte: ‘de mensen houden er geen ideeën op na, maar omgekeerd ideeën de mensen. En ook deze sociologische kritiek indiceert het bestaan van groepen, als sine qua non voor alle menselijk bestaan, inclusief die van het individuele type. Wat redelijk lijkt, want hoe zou een fenomeen zo oud als de mensheid in 50 jaar kunnen zijn afgeschaft, ook bij ons?

    Iets bijzonders is inderdaad in het Westen de opkomst van de creatieve individu. Onlangs nog. Die zag je nergens eerder dan hier. Wie is hij? De antropoloog Dumont omschreef hem als:

    ‘Het onafhankelijke, autonome en aldus (essentieel) niet-sociale wezen, zoals dat primair in onze moderne ideologie van mens en maatschappij wordt gevonden.’
    Hieraan voegt hij toe: ‘Ik geloof dat veel ethnocentrisme of sociocentrisme in de sociologi-sche litteratuur afkomstig is van de onverantwoordelijke toepassing van het tweede element op maatschappijen die dat element niet hebben.’
    Dumont onderscheidt deze a-sociale figuur van:‘Het empirische subject van spraak, gedachte en wil, ondeelbare representant van de mensheid die hij om reden van analytische duidelijk-heid de aparte mens noemt, en in alle maatschappijen of culturen wordt gevonden.’

    De groep is sociaal, de autonome (= a-sociale) Westerse individu is de ontkenning van de groep. Omdat die individu toch ook nolens volens groepsafhankelijk blijft, ontstaat er een onoplosbare spanning. De Westerse ideologie van de individu bestrijdt de groep, door haar te ontkennen, verdacht te maken enz. Wie iets goeds van de groep zegt, is ouderwets, bezondigt zich aan apartheid, is racist, of gematigder nationalist.

    Inmiddels zijn we door die Ideologie voor de Groep blind gemaakt en zowat weerloos tegen-over ons direct omringende massa’s die groepsmatig leven en denken. Dat geeft botsingen.

    Nationalisme, i.e. bewustwording van de individu van de eigen groep alias natie, is dan een beproefd middel om ze op te vangen en te keren. Wat we dan (kunnen) krijgen is de natie als de groep van individuen. Dit is een interne contradictie waarmee goed te leven valt, mits transparant gemaakt. Nu wordt zij nog verduisterd en krijgt wie het voor de natie opneemt te horen dat hij racist is, omdat hij soortelijk en of groepsmatig denkt. Dat is hem verboden, hij moet individu denken.

    ReplyDelete
  8. @HPax, dank voor deze aanvulling/samenvatting!

    ReplyDelete
  9. Net op mijn facebook account wat reclame gemaakt voor dit stuk:
    "Een geweldig stuk weer van Jaap op zijn weblog "Worldofreason".
    Jaap heeft één mankement: hij is veel te bescheiden, hij timmert niet aan de weg met zijn stukken."

    ReplyDelete
  10. Ik zit nu hiernaar te kijken : http://nos.nl/nieuws/live/politiek24/ ... De begeleidende tekst is : "Politiek 24 is de digitale televisiezender van de NOS die helemaal gewijd is aan de Haagse politiek. Met live registraties van debatten, analyses, achtergronden en de dagelijkse politieke rubriek. Politiek 24 is te bekijken via internet of gewoon op uw televisie". Maar wat er te zien is, is een wedstrijd van het Nederlands elftal (hockey). We staan trouwens met een-nul achter (tegen Nieuw Zeeland geloof ik). Het oranjegevoel en nationalisme (ze spelen in het oranje en vantevoren was het gevoel dat het een run-over zou worden) worden ons wel erg opgedrongen...

    ReplyDelete
  11. De Westerse individu in NL en elders, acht zich bedreigd door nieuwe massa’s mensen die 1. hem direct omringen en 2. groepsmatig = anti-individueel opstellen. Deze bedreiging te pareren zoekt zijn overheid in het optellen van haar individuen tot de groep ‘autonome individuen.’ Gevolg ‘is dat een individuele burger door zijn overheid gelijkgesteld wordt aan werkelijke groepsculturen.’
    Dit volgens Jaap.

    Deze analyse lijkt mij onjuist. Wat onze overheid dezer dagen van zijn burgers sub poena vordert, is dat wij die uitheemse culturen als groep negeren en hun leden als individuen tegemoet treden. Met fatale gevolgen. En wat diezelfde overheid lijkt tegen te gaan, is nu juist dat die individuele burger zich van zijn ware groep bewust wordt, i.c. van de natie.* Met strict individueel te oordelen en te handelen, begint het tot hem door te dringen, komt hij er niet meer. Hij moet tot op zekere hoogte weer primitief worden.

    Wat in Jaap’s essay lijkt door te klinken, is verwarring over het begrip Groep. Ik leid dit concreet af uit zijn: ‘Het individu dat zich vrijelijk in allerhande sociale, culturele of religieuze verbanden mag verenigen maar hieraan geen enkel maatschappelijk recht kan ontlenen.’

    Stam, volk, natie, stand, gezin enz. zijn involuntaire statusgroepen. Organisaties van individuen zijn van geheel ander kaliber; ze zijn in principe vrijwillig. Aan groepen van de eerste categorie zijn naast plichten wel degelijk vis-à-vis andere groepen bepaalde rechten te ontlenen die aan sociale organisaties (quasi-groepen) niet toekomen.

    * Dreigt hij het te manifest te worden, dan wordt hij voor racist uitgemaakt. Een nog steeds gevaarlijke beschuldiging. Vandaar dat grootscheepse Oranjefestijn n.a.v. van het WK, als ‘cover’.

    ReplyDelete
  12. Hpax, ik denk ik dat wij hetzelfde zeggen. Mogelijk zelfs zouden we exact hetzelfde gezegd hebben als ik niet zo’n strenge redactie over de lengte van mijn postings zou voeren.

    Inderdaad vraagt de overheid van ons de leden van een groep als individu te zien. Bij kritiek op de gebruiken van een groep wordt de discussie door haar dan ook steevast in de richting van individuele vrijheid geleid. Ook waar deze door de betreffende traditie expressis verbis wordt uitgesloten.

    Maar dat is het links-liberale deel van de overheid. Het confessionele deel verklaart onomwonden dat mensen hun identiteit aan deze traditie ontlenen (Hirsch Ballin over moslims en islam), om er logischerwijs aan toe te voegen dat je zónder niet kunt functioneren (Balkenende over religie).

    De traditioneel ongebonden mens kan vervolgens niet anders dan constateren dat zijn overheid enerzijds culturen behandelt als groepen van vrijwillig verenigde individuen, maar anderzijds aangeeft dat de aangelotene voor zijn of haar identiteit afhankelijk is van deze vereniging. Een kind zal begrijpen dat van vrijwilligheid in zo’n geval geen sprake kan zijn. Noch van vrijblijvendheid. En met een beetje inzicht begrijpt hetzelfde kind ook dat een (communitaire) overheid er veel aan gelegen is zo’n ‘vereniging’ te beschermen.

    Het is deze inconsequentie die de wrijving oproept. Evidente groepstradities worden verklaard als individuele uitingen die ook nog eens identiteisbepalend zijn. De ‘selfmade man’ krijgt te horen dat de ruimte die zijn eigen ontwikkeling heeft gekregen ook aan anderen gegund moet worden. Ergo: hij moet uitheemse en archaïsche tradities tolereren onder de noemer van persoonlijke ontwikkeling. De facto worden zo culturen en individuen gelijkgeschakeld.

    En met betrekking tot de involuntaire groepen: de rechten die hieraan te ontlenen zouden zijn worden, afhankelijk van de insteek die je kiest, bevestigd dan wel ontnomen door Artikel 1 van onze grondwet. Het zijn (op godsdienst na) deze involuntaire kenmerken die geneutraliseerd worden. Godsdienst hoort hier m.i. dan ook niet in thuis omdat ik categorisch weiger te erkennen dat dit een aangeboren kenmerk is.

    Met Artikel 1 wordt in Nederland bijzonder hypocriet omgegaan. De essentie van het Artikel behelst een structurele afrekening met genetisch en cultureel bepaalde ‘rechten’ te zijn. Artikel 1 maakt de weg vrij voor het individu om zich naar eigen inzicht te ontwikkelen en te verenigen. De wijze waarop het nu wordt toegepast (ter bescherming van culturen en religies) bereikt precies het tegenovergestelde.

    ReplyDelete
  13. De facto worden zo culturen en individuen gelijkgeschakeld.

    Inderdaad. En tevens heeft dat tot gevolg dat kritiek op die cultuur (of noem het misschien ideologie) opgevat wordt als kritiek op een aantal individuen en (dus) als discriminatie, racisme, extreem rechts en noem maar op. Dat is ook iedere keer weer te zien als mensen beredeneerde en inhoudelijke kritiek op de islam hebben, ook als die kritiek zó geformuleerd is dat afzonderlijke en welwillende moslims die zich normaal gedragen niet te vrezen hebben.

    Maar goed, dat stond eigenlijk allemaal al in het originele stuk... Complimenten.

    ReplyDelete

Gratis web site teller.