Orwell en Kafka revisited

Orwells 1984 las ik in 1984, had ik me zo voorgenomen. Kafkas der Prozess al iets eerder, voor m'n Duitse lijst. Mann war das schwer. Gelegen op een Grieks vakantie-eiland herlas ik afgelopen weken beide, het was 35 graden in de schaduw maar desondanks liepen de koude rillingen me over de rug; wat indertijd ver-van-m'n-bed fictie had geleken is inmiddels door de werkelijkheid achterhaald.

Der Prozess: Joseph K wordt op een kwade ochtend gearresteerd zonder dat duidelijk wordt waarom. Hij is schuldig. Punt. Hij wordt echter niet gevangen gezet, hij mag gewoon naar z'n werk en op de regelmatige ontbiedingen ter 'Kanzlei' na, lijkt alles bij het oude te blijven. Al snel ontdekt Joseph echter dat de gehele stad en zelfs zijn eigen leven hem tot gevangenis zijn.

'Das Gericht' houdt namelijk zitting op de zolders van de oude stad. Zijn ondergeschikten bij de bank blijken leden van de onzichtbare organisatie die hem heeft aangeklaagd. Met verbazing constateert hij de ene vrijheidsbelemmering na de andere maar tot en met het moment van zijn executie blijft hij in de redelijkheid van het proces an sich geloven. En waarom ook niet? Hij leeft immers in een vrij land, heeft niets op zijn geweten en heeft vertrouwen in de rechtsstaat.

1984: Winston Smith, het slachtoffer uit 1984, is de fase van verbazing al voorbij. Big Brother is watching him. Met camera's in de stad, met verborgen microfoons in het park en met een tweeweg telescherm in z'n huis. Iedere beweging wordt vastgelegd en iedere gezichtsexpressie geanalyseerd door de gedachtenpolitie. Iedere vorm van kritisch gedrag, in daad of gedachte leidt onherroepelijk tot heroepvoeding en uiteindelijk tot vaporisatie.

In beide boeken is de hoofdpersoon in gevecht met een onzichtbare, ongrijpbare en bovenal onredelijke overheid. Een overheid die 'het Collectief' representeert. Collectieve normen en waarden waarvan Joseph en Winston respectievelijk geen weet hebben of deel wensen uit te maken. Joseph en Winston zijn in onze ogen en naar menselijke maatstaven volkomen normale individuen die te maken krijgen met staatsterreur en hieraan uiteindelijk ten onder gaan.

Dat wij de analogie met het Nederland anno 2008 niet zien is een algemeen menselijke handicap. Want behalve als gebeurtenissen één op één te vertalen zijn naar de eigen situatie gaan er bij ons geen belletjes rinkelen. Wij hebben toch geen gedachtenpolitie? Wij mogen toch onbeperkt onze mening ventileren? Wij worden niet dag en nacht in de gaten gehouden of spontaan gearresteerd, toch? Wíj hoeven ons niet te voegen naar de normen en waarden van een onzichtbaar Collectief, wij hebben een democratisch gekozen regering. Wij zijn vrij, altijd geweest en bovendien: wie niets gedaan heeft, hoeft ook niets te vrezen.

2008, the Rise of the Collective: de aangekondigde normen-en-waardendiscussie werd door onze leider samengevat als: "zonder religie kan niemand functioneren, dat hoef ik u toch niet te vertellen?". Aan gods opdracht aan de mensheid kan niemand twijfelen, en dat doen we dan ook niet. Discussie gesloten, de norm voor ons Collectief is geopenbaard. En de verschillende waarden die binnen deze norm kunnen bestaan - christendom, jodendom, islam - vormen het oecumenisch ideaal van de multiculturele samenleving.

Dit ideaal dient boven alles beschermd te worden, de bestaande wetgeving biedt hiertoe reeds vele mogelijkheden maar wordt aangescherpt. Het individu dat zich niet wenst aan te sluiten heeft die vrijheid welliswaar, maar dient de normen van het Collectief onvoorwaardelijk te respecteren, in woord, geschrift en in gedachte. Zo gaan wij met elkaar om in dit land, geen misverstand.

Big Brother registreert daarom uw surfgedrag, iedere muisklik en elke site die u bezoekt. Big Brother bewaart deze informatie voor tenminste een jaar, ter beveiliging van het Collectief. Ieder telefoonnummer dat u belt wordt opgeslagen. Het aantal gesprekken dat per jaar in Nederland wordt afgeluisterd is vele malen hoger dan in het beveiligingszieke Amerika. Van een ieder die z'n mobiele telefoon aan heeft staan is bovendien te bepalen waar hij of zij zich bevindt; de politie maakt hiervan dankbaar gebruik. Een snelle rekensom leert dat de hoeveelheid informatie die zodoende per dag wordt opgeslagen groter is dan het complete stasi-archief.

De arme Winston Smith had in z'n woonkamer een nis die buiten het zicht van het telescherm viel. Hier gezeten hield hij een dagboek bij waarin hij emoties en gedachten noteerde, een verboden activiteit; eigen ideeën zijn immers overbodig binnen een Collectief. In Nederland zijn duizenden bloggers die hetzelfde doen. In de nissen van het internet laten zij hun ideeën en gedachten de vrije loop.

Maar het nieuwe telescherm ziet en hoort alles. Ook vandaag houdt 'Die Kanzlei' zitting op onze zolders immers, het multicultureel Collectief kent honderden meldpunten, klokkenluidersregelingen en kliklijnen waar normafwijkingen verzameld worden. Duizenden blogs en tienduizenden reacties worden dagelijks gescreend op gedachten die het Collectief onwelgevallig zijn. Met enige regelmaat worden zondaars gearresteerd, gebrandmerkt en verdwaasd weer vrijgelaten, in afwachting van hun Prozess.

Kafkas Joseph K. wordt uiteindelijk in een afgelegen deel van de stad door anonieme handlangers van das Gericht met een mes om het leven gebracht, Theo van Gogh in de Linnaeusstraat. Winston Smith werd al zeven jaar in de gaten gehouden voordat hij werd gearresteerd, de aanklacht tegen Nekschot stamt uit 2005. De gedachtenpolitie uit 1984 controleerde het individu middels een telescherm, in 2008 heeft ons Collectief de beschikking over een anonieme internetpolitie die onder het mom van anti-discriminatie particuliere gedachten beoordeelt en weegt. In 2008 kan ons Collectief elk gesproken woord bij de telecombedrijven opvragen, observeert het verplaatsingen d.m.v. GSM, beveiligingscamera's, pinpas en creditcard. De OV-chipcard en het rekeningrijden zullen straks de laatste gaatjes dichten.

"Het ergste wat je over iemand te weten kunt komen is alles", zei Tilburgs Hoogleraar Bert-Jaap Koops eerder dit jaar in de NRC en, "privacy is een belangrijke waarborg om de macht van de staat in toom te houden". Ook Kafka en Orwell zagen dit in en het meest beangstigende element in hun boeken is dan ook het totale gebrek aan privacy waarmee zij hun hoofdpersonen confronteren. In combinatie met beider non-conformistische houding jegens het Collectief voorvoelt de lezer vanaf het eerste hoofdstuk dat beide helden ten dode zijn opgeschreven. De strijd is bij voorbaat gestreden maar desondanks wanen Joseph en Winston zich in gedachten vrije mensen, rede en redelijkheid zullen immers zegevieren. Zo steken mensen nu eenmaal in elkaar.

Bij mij is het niet anders. Ik wéét dat het dossier van mijn 'schuld' binnen een paar dagen is samen te stellen ook al heb ik geen strafblad en komt mijn naam niet voor in de systemen van Justitie. Maar alle gegevens zijn daar, liggen anoniem opgeslagen en wachten slechts op het bevel een naam te koppelen aan IP-adres, mobiel telefoonnummer, bankrekening.

Gegevens wachtend op een aanleiding, een misstap. Een misstap gemeten naar de normen van het Collectief waarna de onvermijdelijke klop op de deur en het gestommel op de trap.
Toch is dit voor mij geen reden om mijn intense en fundamentele weerzin tegen dit Collectief, tegen deze door misdienaars geleide multiculture oecumene onder stoelen of banken te steken. Ik ben namelijk een vrij individu en uiteindelijk zullen rede en redelijkheid zegevieren. Toch?