Perverse Prikkels

Ewout Irrgang (SP) bij Pauw en Witteman: fris gekapt, strak in het pak, gouden stropdas. Ik zie een bankier anno 2004 maar ik hoor een rancuneuze socialist. Ewout wil af van “de geliberaliseerde markt die dit alles heeft veroorzaakt”. Schaamteloze zelfverrijking, bonussen en een perverse graaicultuur hebben de wereld aan de rand van de afgrond gebracht en alleen een terugkeer naar socialistische normen en waarden kan het tij nog keren.

En Ewout staat hierin niet alleen. Tout linksdragend Nederland heeft inmiddels meer programmapunten aan de kredietcrisis opgehangen dan Wilders aan de islam. Liberalisme en de vrije markt hebben afgedaan, Friedman is ten grave gedragen en Keynes uit de dood herrezen. Bankier Wouter Bos laat zien dat het ook anders kan!

Wouter Bos nota bene. De man die vorig jaar nog riep niet aan het bonussysteem te kunnen tornen. Die niet kon, of wilde, ingrijpen toen ABN-AMRO door activistische aandeelhouders werd verscheurd, die de waarschuwingen van DNB niet wilde aanhoren. Geen visie toonde, geen ballen, geen crisis zag aankomen; rommelhypotheken, dat was een Amerikaans probleem waar we in Nederland niet veel van zouden merken. Famous last words, tenminste, voor reguliere bewindvoerders. Zo niet voor Bos.

Zes maanden en 27 miljard euro later spreekt de Minister zijn bewonderaars toe: “nu ik eigenaar ben van die tent” (Fortis), gaat er een andere wind waaien. En over ING: “we zoeken mensen die affiniteit hebben met hoe wij over de bankensector denken”. Het kost een paar centen maar dan zit je ook diep in het hart van het kapitalistische systeem. Vreemd eigenlijk dat wij, braaf ophoestende burgers, die suggestie van causaliteit zomaar overnemen. Dat de redding van het bankenstelsel van links komt en de oorzaak dus van rechts. Bizar misschien zelfs.

Wat zou er gebeurd zijn als Zalm nog op de plaats van Bos had gezeten? Waren de banken dan niet gered? Hadden de spaarders bij Landesbankii naar hun geld kunnen fluiten? Nee, natuurlijk niet. Zalm had exact hetzelfde scenario uit de kast getrokken maar dan zonder revanchistische of belerende propaganda. Onder Zalm had de nieuwbakken ING-commissaris Lodewijk de Waal geen gezichtsverlies hoeven lijden door hem dezelfde weg te laten gaan die hij Wim Kok indertijd verweet. Perverse prikkels?

De retoriek en het politiek opportunisme druipen af van de verwijten van Bos, Irrgang (SP) en Vendrik (GroenLinks) aan het adres van de financiële markten. Maar hout snijden doen ze niet, niet werkelijk althans. Hoe kun je iemand enerzijds verwijten dat hij bewust te grote risico’s nam en tegelijkertijd stellen dat hij niet wist wát die risico’s dan wel waren? Waarom wordt er voor iedere relmarokkaan een werkgroep opgestart maar moeten we voetstoots aannemen dat een eenvoudig bonussysteem tot een zo complexe crisis kon leiden? Het enige onderzoek op dit gebied komt van de Stanford University en daaruit blijkt het verband in ieder geval niet. En dat is niet echt verbazend.

Het bonussysteem, hoe weerzinwekkend en buitensporig ook, is niet de oorzaak van de ellende waarmee we nu geconfronteerd worden. Het is een prachtig demagogisch argument dat wel, zeker als je de overstap naar staatsbankieren wilt legitimeren. Het beeld van een volgevreten bankier opvoeren als kop van Jut voor belastingbetaler en ontmaskerde IJslandvaarders. Dat werkt beter dan uit te moeten wijden over de werkelijke oorzaken van deze crisis.

De Amerikaanse bubble-economy. Shareholder-value. Greenspans investeringsbanken. Het ontbreken van een coherente macro-economische rapportage. Matig veldwerk van de KPMG’s DNB’s en AFM’s. De IFRS reporting standard. De rating agencies. De jaren ’90 wijsheid dat een goede manager bij voorkeur geen inhoudelijke kennis van zaken heeft. Om er maar eens een paar te noemen.

Amerika geeft al een eeuw lang meer uit dan ze produceert met als motivatie: de verwachte groei. Straks verdienen we meer dan nu dus zijn onze huidige uitgaven relatief ‘goedkoop’. Op de pof leven noemde oma dat. Een bubble economy noemen deskundigen het. En als er dan eens in de zoveel tijd een lokale markt hyperinflatie vertoont dan motiveert dat om nog eens extra uit te pakken. De junk bonds in ’87, de dot.com bubble begin deze eeuw en dan nu de huizenmarkt.

Het probleem met de Amerikaanse huizenmarkt is dat deze bubble al sinds Roosevelts New Deal (’38) aan het groeien is én dat Amerikaanse investeringsbanken een manier gevonden hebben om het risico wereldwijd te exporteren, met dank aan Greenspan en de rating agencies. Greenspan zag namelijk de uitvinders van deze bagger, investeringsbanken als Lehman en Bear Stearns niet als echte banken.

Ze vielen buiten de reguliere controles en regelgeving omdat ze alleen zaken deden met professionele tegenpartijen, de kwetsbare burger bleef buiten schot. Greenspans experiment, van zelfregulatie tussen professionals is inmiddels bekend geworden onder de noemer ‘neo-liberalisme’ en wordt door Irrgang c.s. met terugwerkende kracht van toepassing verklaard op de gehele financiële wereld. Ten onrechte, de overgrote meerderheid van de banken stond en staat onder streng toezicht en kent meer restricties dan vrijheden.

Via deze bijna-banken kwam het kwaad in de financiële wereld. Pakketjes met rommelhypotheken bleken zeer verhandelbaar, kregen het stempel ‘betrouwbaar’ van de rating agencies en gingen de wereld over. Even waardevol en waardevast als echt geld, en niemand die zei: “ja maar wat nou als…”. Ook de accountants niet, en ook de centrale banken niet.

Vreemd genoeg is ook de wijze van controleren een destabiliserende factor gebleken. Na de grote boekhoudschandalen eind vorige eeuw zijn er wereldwijd afspraken gemaakt over hoe bedrijven hun cijfers moeten rapporteren. Eenduidigheid en ‘value at risk’ zijn hierbij de toverwoorden. Uit de gepresenteerde cijfers moet blijken wat een bedrijf waard is gegeven de húidige internationale markt, en niet hoe de lokale boekhouder de werkelijkheid ziet. Deze regels zijn vervat in de International Financial Reporting Standards (IFRS).

IFRS verordonneert dat verhandelbare derivaten op dagwaarde in de boeken komen. In dit geval: als ‘de markt’ geen been meer ziet in een hypotheekportefeuille, dan mag je niet de lange-termijnwaarde van die huizen op je balans zetten, maar moet je de waan van de dag rapporteren. Daarmee smelten liquide middelen als sneeuw voor de zon en komt je solvabiliteit in gevaar. Terwijl die suffe huizen er gewoon nog staan! Inmiddels is deze IFRS-bepaling tot nader order opgeschort.

En dan de managers en de aandeelhouders. ‘Wij’, de aandeelhouders, eisen waar voor ons geld. Wij eisen een groei van 5 procent, nee van 6 procent, wat zeg ik 10 procent. “And if you don’t deliver you’re history”. Moderne aandeelhouders hebben een broertje dood aan dividend. Dividend is voor heaumeaux! Face-value, daar gaat het om. Meesurfen op de koers, op tijd erin en op tijd eruit, the sky is the limit. Investeren om iets op te bouwen is zóóó passé.

Daar worden managers vandaag de dag op afgerekend. Niet op hun strategische ideeën of de kwaliteit van hun producten maar op shareholder-value, met name in de financiële sector. De bonusstructuur, waar de hele wereld nu massaal over valt is dan ook niet door geperverteerde bankiers ingesteld, maar door de aandeelhouders. Die wilden de managers een stukje motivatie meegeven, hadden ze zelf ook.

Het door Bos en Irrgang geschetste beeld van geperverteerde probleemmarkten die moeten worden omgevormd tot prachtmarkten – een beeld dat door de staatsmedia maar al te graag wordt overgenomen, is ingegeven door politiek opportunisme en draait weer eens volledig om de vorm en niet om de inhoud

Het afwentelen van deze crisis op een handjevol ‘names’ en het aanstellen van een Lodewijk de Waal of twee, zal de werkelijke problemen niet oplossen. Deze vereisen meer dan een gouden stropdas, een zeepkist en een politieke agenda; hiervoor is ouderwets kennis van zaken nodig. Perverse prikkels, bah.