Sarkozy's Verlichting

"De Fransen zijn niet gelukkiger door spirituele leegte" zei president Sarkozy in een recente toespraak. Sarkozy heeft er nooit een geheim van gemaakt dat de laïcité, de scheiding tussen kerk en staat, wat hem betreft te ver is doorgevoerd. Goede politiek heeft zoals hij dat noemt "een intellectuele, een morele en een spirituele dimensie".

Sarkozy staat met deze opvatting in Europa niet alleen. Veel politieke partijen zijn al langere tijd ongelukkig met de existentiële leegheid van Sartre's Europa en zij zien in de komst van miljoenen belijdende moslims dan ook een handvat om Europa haar spiritueel elan terug te geven. "Er is geen land waarvan de cultuur en beschaving geen religieuze wortels hebben" stelt de Franse president. Dit om aan te geven dat zijn "beschavingspolitiek" in het geloof een belangrijke bondgenoot vindt.

Cultuurhistorisch gezien is zijn uitspraak juist, maar dat maakt het nog niet tot een valide argument om religie anno 2008 tot een politiek-maatschappelijk doel te verheffen. Ik ken namelijk ook geen cultuur of beschaving die eraan twijfelde dat de aarde in het middelpunt van het universum stond, of dat ziekten het werk waren van kwade geesten.

Niemand beweert 350 jaar na Newton nog dat God de planeten op een glazen bol bevestigde om die vervolgens rond te draaien. Gods rol als windmaker, planetenduwer en zeeënvuller is in de Westerse wereld uitgespeeld. Hij werd vervangen door de natuurwetten. Omdat god nu dus even zonder werk zit mag hij van Sarkozy de spirituele leegte gaan vullen.

Maar wat moeten we ons voorstellen bij die spirituele leegte? Is het de leegte van TV kijken in plaats van een boek lezen, of van consumeren in plaats van creperen? Of is het de leegte van het internet, van de sexualisering van de samenleving misschien? Nee, ik denk het niet. Dit zijn slechts symptomen van een onbegrepen maatschappij.

De leegte waar zovelen last van hebben is de leegte die ontstaat in het vacuüm van de informatie-overflow. Het is de leegte van een gespecialiseerde productiemaatschappij waarin onze eigen bijdrage onzichtbaar is geworden. Het is de leegte van sociale ontbinding, van individualisering en onthechting.

De kleine gesloten groepen waartoe de evolutie ons had voorbestemd bestaan niet meer. De wereld waarin familie en je relatie met de leider bepaalden wie je was en waar je stond is vervangen door een open global village. Een reusachtig plein waar het moeilijk is richting en houvast te vinden. De zekerheid van de groep is weggevallen en vervangen door de onzekerheid van een complexe, virtuele samenleving die alleen nog rationeel te bevatten is.

Onzekere mensen zijn vatbare mensen en zowel de geschiedenis als de sociologie leren ons dat mensen in een dergelijke situatie op zoek gaan naar zekerheid en bescherming. Ze zoeken een surrogaat voor de weggevallen groepsband en vinden die in de twee krachtigste groepsvervangers die er zijn: nationalisme en religie. In tijden van onzekerheid en rampspoed duikt dit duo steeds weer op, en meestal in een extreme variant.

We zien dit o.a. gebeuren binnen de moslimgemeenschappen in Europa waar sprake is van economische achterstand en maatschappelijke onzekerheid. Ook hier wordt het antwoord gezocht in religie, en wel in de meest zuivere vorm. Immers, als je grote problemen hebt moet je groots investeren. Dit streven naar zuiverheid brengt de gemeenschap echter in aanvaring met de 'immorele' waarden van het seculiere Europa.

Het Europa dat haar waarden en normen ontleent aan rationele, humanistische afwegingen. De Verlichting, de Franse revolutie en diverse omwentelingen hebben de religieuze wortels naar de achtergrond verdrongen. Zozeer zelfs dat Sarkozy meent ons eraan te moeten herinneren, en niet alleen herinneren. Hij wil dat wij onze historische wortels herontdekken teneinde invulling te geven aan de spitituele leegte waaraan we ten prooi zouden zijn gevallen. Hier vergist de president zich echter. Wij zijn namelijk niet ten prooi aan leegte maar aan rationele onzekerheid. Onzekerheid die voortkomt uit het verzuim de nieuwe leefsituatie rationeel te bezien en te waarderen omdat het evolutionaire instinct nog steeds de boventoon voert.

Ondertussen kijgt de ontkerkelijkte Europeaan, door alle aandacht voor het islamitische normen- en waardenbestel, onbewust het gevoel dat hij wordt aangevallen. Hij wordt aangevallen door ‘vreemden’ op juist dat ene punt waaraan hij zijn instinctieve groepsgevoel heeft opgehangen, de (seculiere) maatschappij. Daar waar zijn contacten vluchtig of zelfs virtueel zijn geworden is zijn territorium, de maatschappij, een terra firma. Hierin heeft hij zijn onbewuste link met het evolutionaire verleden. Kritiek wordt in zo'n perceptie instictief ervaren als een aanval op 'de stam'.

Het stomste wat je onder deze omstandigheden kunt doen is appelleren aan nationalistische of religieuze gevoelens. Dit leidt onherroepelijk tot strijd. Strijd om het woord, strijd om de inrichting, strijd om alles. Wie mensen ter geruststelling adviseert de 'lege' wereld buiten te sluiten door een religieus verduisteringsgordijn op te trekken heeft m.i. toch een paar eeuwen Europese geschiedenis gemist.

In 1781 al, constateerde Immanuel Kant in zijn "Kritik der reinen Vernunft" dat God tot een 'buitenredelijke' categorie behoorde. Een categorie die bij fysieke vraagstukken buiten beschouwing gelaten moest worden. Aardse problemen konden volgens Kant alleen met aardse redelijkheid opgelost worden. Dit is de essentie van Verlichting, van vooruitgang, van mondigheid en daarmee van Europa. De Verlichting stelt de rationaliteit van de gedachte tegenover de autoriteit van de traditie. Of in de woorden van de meester zelf:

Beantwortung der Frage was ist Aufklärung?. "Verlichting is het bevrijden van de mens uit zijn onmondigheid, waaraan hij zelf schuld heeft. Onmondigheid is het onvermogen zijn verstand te gebruiken zonder leiding van een ander. Deze onmondigheid is eigen schuld wanneer de oorzaak ervan niet ligt in gebrek aan verstand, maar wel in gebrek aan moed en wilskracht, het zijne te gebruiken zonder leiding van een ander. Heb de moed je eigen verstand te gebruiken! Sapere aude!"

Dát meneer Sarkozy en dát meneer Cohen is wat de moderne mens doet wanneer hij zich voor problemen geplaatst ziet. Hij probeert ze niet van tafel te vegen door heel hard GOD!! te roepen. Hij verlaat zich niet op de autoriteit van de religieuze traditie om daarmee de zoveelste verstandsverbijsterende intellectuele oorlog te ontketenen. Nee heren, hij doet het licht aan, hij denkt en hij verzet zich uit alle macht tegen eenieder die het uit naam van god weer uit wil doen.

Sapere aude!